Armenian Church Library     Հայ Եկեղեցւոյ Գրադարան
  • Home
  • Church
    • Armenian Church
    • What is Orthodoxy?
    • Our Creed
    • Brief History of Armenian Church
    • Church Calendar
    • The Sacraments
    • History of Armenian Printing - 1512
  • Blog
  • Books
    • Armenian >
      • Կրօնական - Religious
      • Այլազան - Other
    • English
    • New Books
  • Lectionary
    • Ցուցակ Տարւոյ Պատարագներու
    • 2012 Օրացոյց Calendar
    • 2012 Sunday Liturgy Readings >
      • Holy Week Readings
      • New Sunday - 5th after Pentecost
      • Brk. of Transfiguration - Brk. of Exaltation
      • Exaltation - End of Year
  • Videos
    • St-1 Երգեցողութիւնք, Hymns >
      • Church Hours
      • Divine Liturgy >
        • Yekmalian Liturgy
        • Komitasian Liturgy
        • Khorenian & Variants
        • Hagiodies
      • Holy Week
      • Hymns >
        • Մեղեդիներ - Melodies
        • Տաղեր - Poetics
        • Շարականք - Liturgicals
      • Spiritual
    • St-2 Եկեղեցի, Church >
      • Հոգեւոր Զրոյցներ - Spiritual Talks
      • Հարց ու Պատասխան, Q & A
      • Աղանդագիտարան, Cults
    • St-3 Վաւերագրական, Documentaries >
      • Church Documentaries
      • Genocide Documentaries
      • Արեւմտահայաստան Կորուսեալ Հայրենիք
    • St-4 Մշակոյթ, Cultural >
      • Կոմիտաս Վրդ. Fr. Komitas
      • Այլք - Other Songs
    • St-5 Ֆիլմեր, Films, Movies >
      • Armenian Religious Movies
      • Armenian National Movies
    • St-6 Bible Films English >
      • Classics
      • Old Testament
      • New Testament
  • Links
    • Armenian Dictionaries
    • Encyclopedias
    • Searches & Map
    • World News
  • Contacts

Հայ Տպագրութեան Պատմութիւն

Picture
Հա­յաս­տան­եայց Տպագ­րու­թեան գիւ­տը 1455 թ. Կիւ­թեն­պէր­կի մի­ջո­ցաւ Գեր­ման­իոյ մէջ մեծ յե­ղաշր­ջում յա­ռա­ջա­ցուց, Եւ­րո­պա­յի մէջ լայն կա­րե­լիու­թիւն բա­ցաւ, մի­ա­ժա­մա­նակ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու իմա­ցա­կան զար­գաց­ման, յա­ռաջ­դի­մու­թեան եւ մշա­կու­թա­յին փոխ-յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու պատ­մու­թեան մէջ:

Հայ­կա­կան առա­ջին տպագը­րու­թիւն­նե­րը տե­ղի ու­նե­ցան Վե­նե­տիկ, 1512-1513 թթ. Յա­կոբ Մե­ղա­պար­տի ձեռ­քով, ուր տպագր­ուած են հինգ գիր­քեր. «Պար­զա­տու­մար», «Աղա­թարք», «Ուր­բա­թա­գիրք», «Պա­տա­րա­գա­տետր» եւ «Տա­ղա­րան»:

Երկ­րորդ հա­յը որ Վե­նե­տի­կի մէջ զբա­ղած է հա­յե­րէն տպագ­րութեամբ Աբ­գար դպիր Թո­խա­տե­ցին է, որ 1565 թ. յանձ­նա­րա­րու­թեամբ Մի­քա­յէլ Սե­բաս­տա­ցի Կա­թո­ղի­կո­սին, հրա­տա­րա­կած է հա­յե­րէն պատ­կե­րա­զարդ «Սաղ­մո­սա­րան» եւ «խառ­նափն­թուր» գիր­քե­րը: Աբ­գար դպիր 1567-ին կը թո­ղու Վե­նե­տի­կը ու կ՛անց­նի Կոս­տանդ­նու­պո­լիս, ուր կը տպէ եօ­թը գիր­քեր` 1567-ին «Փոքր քե­րա­կա­նու­թիւն կամ այբ­բե­նա­րան», 1568-ին «ժա­մա­գիրք կամ աղօ­թա­մա­տոյց», 1568-ին «Տօ­նա­ցոյց», 1568-ին «Պար­զա­տու­մար» եւ «Տա­ղա­րան» եւ 1569-ին «Մաշ­տոց»: Այս­պի­սով Կոս­տանդ­նու­պո­լի­սը կը հան­դի­սա­նայ հայ­կա­կան տպագ­րու­թեան երկ­րորդ օճա­խը:

Հայ տպագը­րու­թեամբ զբա­ղող եր­րորդ անձ­նա­ւո­րու­թիւնը Յով­հան­նէս Ան­կիւ­րա­ցի վար­դա­պետն է, որ Վե­նե­տի­կի մէջ կը տպէ 1642-1643 «Սաղ­մոս» եւ «Յի­սուս Որ­դի» գիր­քե­րը:

Իսկ արե­ւել­քի մէջ առա­ջին փոր­ձե­րը կա­տար­ուե­ցան Նոր Ջու­ղա­յի մէջ` 1639-ին «Հա­րանց վարք» եւ 1642-ին Ամե­նափրկ­չի տպա­րա­նէն «Ատե­նի ժա­մա­գիրք», իսկ Յով­հան­նէս վրդ. Ջու­ղա­յե­ցի 1643-ին կը տպագ­րէ «Սաղ­մոս»: Տպագ­րու­թեան տեն­դա­գին առա­ջին նա­խա­փոր­ձե­րը ծնունդ տուին Աստ­ուա­ծա­շուն­չի առա­ջին տպագ­րու­թեան, հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ եւ նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ Յա­կոբ Ջու­ղա­յե­ցի Կա­թո­ղի­կո­սին (1655-1680) եւ Ս. Էջմ­ի­ած­նի մի­ա­բան Ոս­կան վար­դա­պետ Երե­ւանցիի ջան­քե­րով ու հս­կո­ղու­թեամբ:

Աստ­ուա­ծա­շուն­չի հա­յե­րէն առա­ջին հրա­տա­րա­կու­թիւնը` Ոս­կան վրդ. Երե­ւանցիի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ (1614, Նոր Ջու­ղա- 4 Փետր­ուար 1674, Մար­սէլ):

Հա­յոց հայ­րե­նա­սէր ու լու­սա­միտ հայ­րա­պետ­նե­րէն Յա­կոբ Ջու­ղա­յե­ցի Կա­թո­ղի­կոս Իտալ­իա կ՛ու­ղար­կէ ղա­րա­բաղ­ցի Մատ­թէ­ոս սրկ. Ծա­րե­ցին: Ան եր­կու տա­րի Վե­նե­տի­կի եւ Հռո­մի մէջ կը հան­դի­պի մեծ դժ­ուա­րու­թիւն­նե­րու, հա­լա­ծանք­նե­րու պատ­ճա­ռով կը թո­ղու Իտալ­ի­ան եւ կու գայ Հո­լան­տա­յի Ամս­թեր­տամ քա­ղա­քը, ուր կը գոր­ծէր Էյուդ­ուիկ եւ Դանի­էլ Էլ­զե­վիր­նե­րու հա­րուստ տպա­րա­նը: Ծա­րե­ցին 1658 Նո­յեմ­բեր 27-ին տա­ռեր փո­րագրող ար­ուես­տա­գէտ Վան Դէյկ­նի հետ պայ­մա­նա­գիր կը կն­քէ պատ­րաս­տե­լու երեք տե­սակ տա­ռեր` Աստ­ուա­ծա­շունչ տպագ­րե­լու հա­մար: 1660 թ. Վան Դէյկ­նի պատ­րաս­տած տա­ռե­րով Ծա­րե­ցին կը տպագ­րէ Ներ­սէս Շնոր­հալիի «Յի­սուս Որ­դի»ն: Ծա­րեցիի մա­հէն ետք Ոս­կան վրդ. Երե­ւանցիի եղ­բայ­րը մեծ վա­ճա­ռա­կան Ղլի­ջենց Աւե­տիս կը վճա­րէ ձու­լա­րա­նի պարտ­քե­րը եւ Ծա­րեցիի աշ­խա­տակ­ցած տպա­րա­նը կը յանձ­նէ Էջմ­ի­ած­նի, եւ այդ հիմ­նար­կը 1661-ին կը ստա­նայ «Տպա­րան Էջմ­ի­ած­նի եւ Ս. Սար­գի­սի» անու­նը, եւ ըստ Լէ­ո­յի «Հա­յոց Պատ­մու­թիւն» Գ. էջ 445 «Ծա­րե­ցու հետ նա երկ­րորդ դէմքն էր, որի շնոր­հիւ Հոլ­լանդ­ի­ան դար­ձաւ հայ լու­սա­ւո­րութ­եան երկ­րորդ հայ­րե­նի­քը եւ այդ տպա­րա­նէն լոյս տե­սան «Ատե­նի ժա­մա­գիրք», «Յի­սուս Որ­դի» եւ «Սաղ­մոս» գիր­քե­րը»:

Հա­յե­րէն Աստ­ուա­ծա­շուն­չի առա­ջին տպագ­րու­թեան պատիւը կը վի­ճակ­ուի Մայր Աթոռ Ս. Էջմ­ի­ած­նի մի­ա­բան Ոս­կան վրդ. Երե­ւանցի­ին: Ան օր­ուան կա­թո­ղի­կոս Յա­կոբ Ջու­ղա­յեցիի հրա­մա­նով կը մեկ­նի էջմ­ի­ած­նէն Հո­լան­տա 1662-ին, գլ­խա­ւո­րե­լու Հո­լան­տա­յի «Էջմ­ի­ա­ծին» տպա­րա­նին: Ան իր հետ կը բե­րէ Կի­լիկ­իոյ Հե­թում Բ. թա­գա­ւո­րի 1295-ին գր­չա­գիր Աստ­ուա­ծա­շուն­չը, որ յար­մա­րեց­ուած է Վուլ­կա­տա­յի (Լա­տի­նա­կան բնագը­րին): Ոս­կան վրդ. Աստ­ուա­ծա­շուն­չի տպագ­րու­թե­նէն առաջ կը տպէ «Այ­բե­նա­րան եւ քրիս­տո­ն­է­ա­կան» դա­սա­գիրք մը, որ լոյս կը տես­նէ 1666-ին:

Ոս­կան­եան Աստ­ուա­ծա­շուն­չի տպագ­րու­թիւնը տե­ւած է 2 տա­րի եւ 7 ամիս (1666 Մարտ 11-էն 1668 Հոկտ. 13), տպագ­րու­թիւնը կա­տար­ուած է վար­պե­տօ­րէն: Ան­ուա­նա­թեր­թը կազմուած է չորս փայ­տա­փո­րա­գիր կտոր­նե­րէ, աջ եւ ձախ զար­դան­կար­նե­րուն մէջ հա­ւատք եւ յոյս խորհըր­դան­շող մարդ­կա­յին կեր­պա­րանք­նե­րէ: Աստ­ուա­ծա­շունչ բա­ռը թռչ­նա­գի­րով է, կազ­մը` կար­միր կա­շե­պատ, հաստ տախ­տա­կէ, բա­նի­մա­ցօ­րէն կի­րառ­ուած են հայ­կա­կան առո­գա­նու­թեան բո­լոր նշան­նե­րը, գոր­ծած­ուած են եօ­թը տե­սակ տպագ­րա­տա­ռեր, բո­լոր նկար­նե­րը գեր­մա­նա­ցի Վան Դէյկ­նի աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն­ներն են: Պատ­մա­բան Լէ­օն բարձր գնա­հա­տե­լով Ոս­կա­նի հրա­տա­րա­կած Աստ­ուա­ծա­շուն­չի պատ­մա­կան եւ մա­տե­նագ­րա­կան ար­ժէ­քը կը գրէ. «մի ար­դա­րեւ մեծ գործ, որ վա­ղուց ի վեր պա­հանջ էր դար­ձել ազ­գի մէջ եւ շա­տե­րի տեն­չանքն էր, բայց մնա­ցել էր երազ»: Իսկ Օր­ման­եան պատր­ի­արք «Ազ­գա­պա­տում»ի Գ. հա­տո­րի էջ 2544-ին մէջ կը գրէ. «Ոս­կա­նի անձ­նա­ւո­րու­թիւնը ար­ժա­նի է մեր ազ­գին մտա­ւոր զար­գաց­ման տե­սա­կէ­տէն` մեծ երախ­տա­ւոր­նե­րու կար­գը դաս­ուիլ»:

Երե­ւա­նի հան­րա­յին գրա­դա­րա­նը Ոս­կա­նի հրա­տա­րա­կած Աստ­ուա­ծա­շուն­չէն ու­նի 5 հատ, իսկ մա­տե­նա­դա­րա­նը` 12 հատ:

Ոս­կան վրդ. Երե­ւան­ցին մա­հա­ցաւ 60 տա­րե­կան հա­սա­կին, 1674-ին, ան­մահ անուն ձգե­լով հայ մշա­կոյ­թի պատ­մու­թեան մէջ:

Աստ­ուա­ծա­շուն­չի հա­յե­րէն երկ­րորդ հրա­տա­րա­կու­թիւնը Ոս­կան վար­դա­պետ Երե­ւանցիի հրա­տա­րա­կու­թե­նէն ետք Աստ­ուա­ծա­շուն­չը երկ­րորդ ան­գամ կը հրա­տա­րակ­ուի Կոս­տանդ­նու­պո­լիս 1705-թ., Պետ­րոս Լա­տի­նացիի կող­մէ, որ Ոս­կան վար­դա­պե­տի ազ­գա­կանն էր:

Լա­տի­նա­ցին տպագ­րա­կան տա­ռե­րը փոխ առ­նե­լով Ոս­կա­նի տպա­րա­նէն 1704-թ. կը հաս­տատ­ուի Կոս­տանդ­նու­պո­լիս, այն­տեղ հիմ­նե­լով իր տպա­րա­նը: Պետ­րոս Լա­տի­նացիի տպա­րա­նէն լոյս կը տես­նեն Ստե­փա­նոս Լե­հացիի թարգ­մա­նու­թեամբ «Բու­րաս­տան Աղօ­թից», «Գիրք Տո­մա­րաց» գիր­քե­րը 1709-ին եւ «Ատե­նի Ժա­մա­գիրք»ը 1712-ին:

Պետ­րոս Լա­տի­նացիի Աստ­ուա­ծա­շուն­չը ման­րա­տառ եւ պատ­կե­րա­զարդ է, բաղ­կա­ցած է Հին եւ Նոր Կտա­կա­րա­նէ, ու­նի մօ­տա­ւո­րա­պէս 1157 էջ, Տիտ­ղո­սա­թեր­թին վրայ գր­ուած է. «Աստ­ուա­ծա­շունչ հնոց եւ նո­րոց կտա­կա­րա­նաց ներ պա­րու­նա­կող շա­րա­կար­գու­թեամբ նախն­եաց մե­րոց եւ ճշ­մա­րիտ թարգ­ման­չաց: Ի հայ­րա­պե­տու­թեան Տեառն Նա­հա­պե­տի կա­թո­ղի­կո­սի Ամե­նայն Հա­յոց, ի թա­գա­ւո­րա­նիստ մայ­րա­քա­ղաքն Ստամ­պօլ, ի թաղն Պէ­կօղ­լի կո­չեց­եալ եւ թուա­բե­րու­թեան հա­յոց ՌՃԾԴ. Մա­յիս ամ­սոյն Ա. եւ Ի. թուին փրկ­չին 1705»:

Երե­ւա­նի Պե­տա­կան հան­րա­յին գրա­դա­րա­նը այս հրա­տա­րա­կու­թե­նէն ու­նի մէկ օրի­նակ, իսկ մա­տե­նա­դա­րա­նը` չորս օրի­նակ: Պետ­րոս Լա­տի­նացիի տպագ­րած Աստ­ուա­ծա­շուն­չը կրկ­նու­թիւնն է Ոս­կան Երե­ւանցիի տպագ­րած Աստ­ուա­ծա­շուն­չին:


Powered by Create your own unique website with customizable templates.